ქართული უნივერსიტეტი და მისი ბედი
მზევინარ ხუციშვილი
საქართველოში თუ მსოფლიოში მიმდინარე რეფორმების და გლობალიზაციის პროცესების მიღმა, არც ერთი სასწავლო დაწესებულება არ დარჩენილა ჩვენს ქვეყანაშიც. მით უფრო უმაღლესი სასწავლებლები, რომელთაგან უნივერსიტეტს მხოლოდ ივანე ჯავახიშვილის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტს უწოდებდა ქართული საზოგადოება. თუმცა მისი და არა ერთი სხვა უმაღლესი სასწავლებლის მოდერნიზებული ვერსია რთულად არის მისაღები და აზრთა სხვადასხვაობასაც იწვევს. როგორი იყო, არის და უნდა იყოს ქართული უნივერსიტეტი. მის თანამედროვე მნიშვნელობაზე კულტუროლოგ ლელა იაკობიშვილს ვესაუბრეთ.
1. რა მუხტის მატარებელია ეთნოსისთვის უნივერსიტეტი?
- უნივერსიტეტი და მისი იდეა ფუნდამენტური ღირებულების მქონე ძალას წარმოადგენდა ქართველთათვის (და არაქართველთათვისაც, ზოგადად) და იდენტობის განცდასაც ქმნიდა. იასპერსის სიტყვებს მოვიშველიებ: "უნივერსიტეტის ამოცანაა დაეხმაროს მკვლევართა და სტუდენტთა საზოგადოებას ჭეშმარიტების ძიებაში". თავად იასპერსი ერთ-ერთი იმ ფილოსოფოსთაგანია, რომელმაც განსაზღვრა ევროპის აზროვნებისა და ცნობიერების უახლესი პარადიგმა და, ალბათ, შესაბამისად ის განწყობილებებიც, რომელიც ევროპული კულტურის მიმართ ჩამოყალიბდა მთელს მსოფლიოში. უნივერსიტეტის იდეა გახლდათ ერთერთი ცენტრალური ღერძი ახალი და უახლესი ევროპული კულტურისა ზოგადად. განმანათლებლობამ და ევროპული უნივერსიტეტის იდეამ განსაზღვრა ევროპული კულტურის რეჟიმი და ამ კულტურის დომინანტური როლი მთელს მსოფლიოში. ამის უმთავრესი მიზეზი კი უნივერსიტეტის ჭეშმარიტებაზე ორიენტაცია გახლდათ. რელიგიური ძალისხმევის მსგავსად, ჭეშმარიტების შეცნობა "გზას" საჭიროებს, ოღონდაც ამჯერად არა ღვთისმსახურის, არამედ მეცნიერის "გზას". და, ისევ იასპერსს მოვიშველიებ:, "პროფესორის ამოცანაა მეცნიერების გზით ჭეშმარიტების გადაცემა". და კიდევ ერთი იასპერსისეული "ნიუანსი" - "პროფესორი თავისუფალია სწავლებისას". ამ უკანასკნელ მოტივზე შევჩერდები და ძალზე მოკლედ ვიტყვი, რომ სწორედ ეს უკანასკნელი გახლავთ პროფესორ-სტუდენტის ურთიერთობის "ინტიმი" ჭეშმარიტებასთან, სწორედ და მხოლოდ ამ რეგისტრში ხორციელდება (ან უნდა განხორციელდეს) მათი შინაგანი ერთობაც და, ასე ვიტყოდი, "წმინდა გზაც". ჭეშმარიტების ძიების ამ პროცესში მიღებული ცოდნა ესტაფეტასავით გადაეცემა ამ გზაზე შემდგარ ყოველ ახალ თაობას და ეს განსაზღვრავს თაობათა შორის უწყვეტობასაც და გზის არჩევანის თავისუფლებასაც. ამ პროცესში შესაძლებელია პედაგოგის მიერ მონიშნული გზიდან გადახვევა გზის აუცდენლად. ჭეშმარიტების გზა და საუნივერსიტეტო სწავლების პროცესი ამას არა თუ ითვალისწინებს, არამედ ამ და სწორედ ამ პირობით არსებობს. ეს არის ჭეშმარიტების ძიების დიალოგური პრინციპი და პირველადი ფილოსოფიური ტექსტების (სიბრძნის) ჩაწერაც (ეს ძალზე მნიშვნელოვანია) ამ რეჟიმზე აიგო. იგი ორმაგ მუხტს ატარებდა - დიალოგს სიბრძნის რეჟიმში და კოდირებულ დიალოგს სიბრძნის გადაცემის თვალსაზრისით ყველა შესაძლო "სტუდენტთან". ალბათ, ეს იყო და დღემდე არის ფილოსოფოს და მეცნიერ ბრძენთა უწყვეტობის განცდა მომავლის სამყაროსთან. ეს არის სწავლების თავისუფლება და სწორედ ეს გახლავთ კვლევისა თუ ძიების პროცესის უნიკალურობა.
2. როგორ შეიძლება დახასიათდეს განათლებაზე ორიენტირებული სამყარო?
- განათლებაზე ორიენტირებული სამყარო ზოგადად ორგვარად შეიძლება დახასიათდეს: ერთი და უმთავრესი მჭვრეტელობითი დამოკიდებულება ჭეშმარიტებასთან, ხოლო მეორე პრაგმატული _ "არა ვიქმ, ცოდნა რას მარგებს, ფილოსოფოსთა ბრძნობისა." ანუ ამ ცოდნის პრაქტიკაში დანერგვა. სხვაგვარად, თუ შეიძლება ასე ითქვას, (პროფანირებას მოვახდენ) სოციალიზაცია მჭვრეტელობით აკრეფილი ცოდნისა. ევროპული უნივერსიტეტები ძირითადად და უფრო მეტად მჭვრეტელობით დისკურსში მოღვაწეობდნენ, ვიდრე პრაგმატულში. ისინი ქმნიდნენ გარკვეული ტიპის სივრცეს _ დამოკიდებულებათა სისტემას და ამ სისტემის ფარგლებში ცდილობდნენ ეს ცოდნა ექციათ ბუნებრივ და ორგანულ სისტემად, რომელიც კეთილ ნაყოფს გამოიღებდა. ის ინფორმაციული სხეული, რომელსაც საუნივერსიტეტო სისტემა და სტრუქტურა ქმნიდა, საბოლოო ჯამში მაინც ნაყოფზე იყო ორიენტირებული უნებლიედ, თავისთავად. ამერიკული ტიპის უნივერსიტეტი ძირითადად პრაგმატულზეა ორიენტირებული, მაგრამ მას საფუძვლად სწორედ ევროპული უნივერსიტეტის ინფორმაციული სხეული უდევს. რამდენადაც დრო "დაჩქარდა" (და ამას არა მხოლოდ ბუნებისმეტყველები დაადასტურებენ), ამერიკული ტიპის უნივერსიტეტი "ფორსირებული წესით" ცდილობს ნაყოფის გამოღებას დროის დაჩქარების პარალელურად. იგი ცდილობს "დაზიპული" თუ "დარარული" შეკუმშული ცოდნა გადაიტანოს პრაქტიკულ საქმიანობაში და ასე ააწყოს კულტურის ახლებური რეჟიმი - ახალი ძალაუფლების სქემა (პრინციპით "ცოდნა ძალაა)". ამ სქემის მიხედვით კი გარდა სამეცნიერო მოღვაწეობისა აუცილებელია საკომუნიკაციო სივრცის შექმნა. ეს კი, რა თქმა უნდა, ადმინისტრირების მეთოდით მიიღწევა. ამიტომაც ამერიკული საუნივერსიტეტო მოდელი სახელმწიფოებრივ ძალმოსილებას ემსახურება. ეს გახლავთ მჭვრეტელობითი და ქმედითუნარიანი ძალისხმევის კავშირი, რომელსაც ამერიკული განათლების სისტემა ძალზე წარმატებულად ახორციელებს. მეცნიერებაში წარმატებები ერთია და სამეცნიეო და საგანმანათლებლო სექტორის ადმინისტრირება მეორე. მხოლოდ ორივე ასპექტის სრულფასოვანი თანაარსებობა ქმნის საზოგადოებისა და სახელმწიფოს წარმატების წინაპირობას. ეს გამოცდილება რომ წარმატებულია, სრულიად აშკარაა დასავლეთის ქვეყნების მაგალითზე. მხოლოდ განათლების უნივერსალიზმის პრინციპზე ორიენტირებული ევროპული განათლების სისტემაც კი გეზს პრაგმატულ ამერიკულ მოდელზე იღებს. ეს ევროპული საუნივერსიტეტო განათლების წარუმატებლობაზე კი არ მეტყველებს, სწორედ რომ პირიქით. ევროპულ საგანმანათლებლო სისტემის უნივერსალიზმს ემატება ამერიკული საგანმანათლებლო სისტემის პრაგმატიზმი. უნივესალიზმი კი ალბათ ეს გახლავთ.
3. რაც შეგვეხება ქართველებს?
- ჩვენდა სამწუხაროდ, აკადემიზმისა და სეკულარული მეტაფიზიკური ძიებების ის ტრადიცია, რომელიც ევროპას ჰქონდა და ამერიკულმა საგანმანათლებლო სისტემამ საკუთარ საყრდენად აქცია, ჩვენთან არ არსებობდა იმ მარტივი მიზეზის გამო, რომ მჭვრეტელობითი დამოკიდებულება სამყაროსთან ჩვენთან მთლიანად იყო მიბმული რელიგიურობაზე. ჩვენი განათლების კერებს ხანძთელთან თუ ჩვენს "ოქროს ხანაში", გელათისა თუ იყალთოს აკადემიაში რელიგიური მუხტი განსაზღვრავდა და იმ ეპოქისათვის ეს ბუნებრივიც გახლდათ ჭეშმარიტების ძიების პროცესში. ევროპულმა ცნობიერებამ, ჩვენგან განსხვავებით, უნივერსიტეტს, როგორც ახალი ტიპის ცნობიერების ღერძს, სხვა მეტაფიზიკური ტვირთი დააკისრა. ამის თვალსაჩინო მაგალითია ევროპული კათოლიკური უნივერსიტეტების ძლიერი და ფუნდამენტური ტრადიცია. ისინი სწორედ რელიგიური მუხტის აკადემიური ცოდნის სისტემაზე ტრანსფორმაციით ქმნიან აკადემიზმის ევროპულ მოდელს. ალბათ, ეს იყო საფუძველთა საფუძველი ახალი დროის საუნივერსიტეტო ცხოვრებისა. აი ამ ტრადიციის, აკადემიზმის ტრადიციის უქონლობაა ჩვენი ტკივილი _ იყალთოსა და გელათის აკადემიების შემდეგ თითქმის ათსაუკუნოვანი წყვეტა აკადემიურ სივრცეში. მხოლოდ მე-19 საუკუნეში, როცა სამოციანელები (კერძოდ, ილია ჭავჭავაძე) მიხვდნენ, რომ ახალი ტიპის ევროპულ სახელმწიფოს ეკონომიურ და საკომუნიკაციო სისტემებთან ერთად განმანათლებლობა და ბევრწილად უნივერსიტეტის იდეა განსაზღვრავდა, დაიწყეს ფიქრი ქართულ უნივერსიტეტზე. მათ მართლა მოამზადეს საფუძველი იმისათვის, რომ შემდგარიყო ქართული უნივერსიტეტი. ღმერთმა მაპატიოს მძიმე ფიქრები,, მაგრამ იმ ეპოქასა და იმ საუკუნეში, სადაც ქართული არისტოკრატიის ტიპიური მეტაფორული სახე ლუარსაბ თათქარიძეა, ძნელად წარმოსადგენია, რა ნიადაგი და ბუნებრივი გარემო უნდა ყოფილიყო უნივერსიტეტის იდეისათვის. აი ასეთ ბუნებრივ გარემოში, გარემოში, სადაც ქართველი თავადაზნაურების მხოლოდ შვიდმა პროცენტმა იცოდა წერა-კითხვა უნივერსიტეტის ფუნდამენტალურმა იდეამ იმ ადამიანთა კრიტიკული მასა წარმოქმნა, რომელთათვისაც უნივერსიტეტის დაარსება ერის სასიცოცხლო აუცილებლობად იქცა. ეს იყო არა მხოლოდ ახლებურ სამყაროსთან ადაპტაციის გზა, არამედ იმ საკრალურ ღირებულებებთან ორგანული ზიარებაც, რომელიც ათეისტურმა ეპოქამ წალეკა. ქართულ უნივერსიტეტს რამდენიმე უმნიშვნელოვანესი როლი უნდა შეეთავსებინა - შეევსო ის სულიერი ვაკუუმი, რომელიც მსოფლიოს ათეისტურმა ტალღამ მოუტანა, გაეჩინა მგრძნობელობა განათლებისა და განათლებულობის მიმართ და, ალბათ უმნიშვნელოვანესი - მოეხდინა ეთნიკური მობილიზაცია შემოქმედებითი იდეების გარშემო. აი ამ ცოცხალ და მფეთქავ სისტემას სთავაზობდა ახალი უნივერსიტეტის იდეა მთელს საქართველოს და იგი ამიტომაც მალევე იქცა ერთიანი ქართული ეროვნული სხეულის ცოცხალი სიმბოლოდ. ასეთი უნივერსიტეტის იდეა ჰქმნიდა ეთნიკური მობილიზაციის უნებლიე შემოქმედებით კერებს. ამიტომაც ჰქონდა ნებისმიერ ქართველს უკანასკნელ საუკუნეში ლამის რელიგიური დამოკიდებულება თავის უნივერსიტეტთან და შემთხვევითი ამიტომ არ იყო სწორედ, რომ თეთრ ტაძარს ეძახდა. სწორედ ამიტომ გახლდათ ის ბოლშევიკთა და არა მხოლოდ მათი სამიზნე.
4. რა რესურსი შეიძლება ჰქონოდა მაშინ ქართულ უნივერსიტეტს?
-ფაქტია, რომ ეს რესურსი არსებობდა და ეს პირველ რიგში ინტელექტუალურის გარდა ზნეობრივი რესურსი იყო. მისი ინერცია მიუხედავად ბოლშევიკური (და არა მხოლოდ) იდეოლოგოური აგრესიისა ქართულ უნივერსიტეტს მაინც შემორჩა. მაგრამ უმთავრესი დატვირთვა ამის შემდეგ უკვე აკადემიზმის ტრადიციის შექმნასა და შენარჩუნება-გაძლიერებაზე უნდა მოსულიყო. ეს არის უნივერსიტეტის უმთავრესი ამოცანა. ეს ამოცანა უნდა დასმულიყო მელიქიშვილ-ჯავახიშვილის ძალისხმევის შემდეგ. მეცნიერული სულის წრთობასაც რომ გარკვეული ასკეტიზმი განაპირობებს და ჭირდება, ეს ალბათ უდავოა. "მეცნიერული ასკეტიზმი", თუ შეიძლება ასე ეწოდოს, არის საფუძველი მეცნიერული ჩვევებისა თუ ზნეობის გამომუშავებისათვის და ალბათ, ამას უნდა ეწოდოს მეცნიერული სულის წვრთნაც. მეცნიერული ღირებულებებიც ამ სულიერი პროცესის კრისტალებია. ამ ღირებულებების შენახვა, ტრანსფორმირება და ახალი თაობისათვის გადაცემაა აკადემიზმისა და საუნივერსიტეტო ცხოვრების სულიერი მისია. უფრო უზნეო და უხერხული, ვიდრე ღირებულებებსა და მსოფლმხედველობას მოკლებული პედაგოგია, აღარავინ არსებობს, (აღარაფერს ვამბობთ საუნივერსიტეტო და საგაბმანათლებლო სისტემაში არსებული კორუფციისა, რომელიც თავისთავად არა მხოლოდ ნონსენსია, არამედ ერთგვარი კოლექტიური სუიციდის ფორმაცაა) აი, ეს გახლავთ დღევანდელი უნივერსიტეტის პრობლემა. აშკარაა, რომ დღევანდელ საუნივერსიტეტო სივრცეში არ მოიძებნა პროფესორ-მასწავლეველთა ის კრიტიკული მასა, რომელსაც შეეძლო მორეოდა მისსავე ორგანიზმში გაჩენილ მრავალ უბინძურეს სენს და აკადემიზმის რეჟიმი შეეთავაზებინა საქართველოსათვის. რამდენიმე ათეულმა მჭვრეტელობაზე ორიენტირულმა ადმიანმა კი ვერ შექმნა კრიტიკული მასა. ამიტომ ჩვენი საუნივერსიტეტო ცხოვრება "დე-ფაქტო" უკვე დანგრეული იყო, როცა ის ხელისუფლებამ "დე-იურედ" გააფორმა. არც ერთმა არ დააკლო ხელი ამ საქმეს. დღევანდელმა რეფორმატორებმა თითქოს ის უნდა იცოდნენ, რა უნდათ, მაგრამ ის არ იციან, ეს "რა" როგორ კეთდება. მათ არ იციან, რომ უნივერსიტეტის არსებობა აკადემიური ნების გარეშე, დირექტივით შეუძლებელია, რადგან ეს გახლავთ სულიერი ცხოვრების გზა, რომელსაც პოლიტიკური დირექტივითა და ბრძანებით ვერ გაჭრი, ის სხვათა შემოქმედებითი ნებით ხორციელდება და მათი მოვალეობა მხოლოდ ხელშეწყობაა და მეტიც არაფერი.
5. ფიქრობთ, რომ ქართული უნივერსიტეტი ინგრევა?
-ასე რადიკალურად არ მინდა ამის თქმა. ქართული უნივერსიტეტი ინგრევა არა იმიტომ, რომ ვიღაცის ბოროტ ნებას სურს ეს, არამედ იმიტომ რომ განათლებისა და ჭეშმარიტების ძიების მიმართ არავის მხრიდან არ არის მაღალი მგრძნობელობა. ფილოსოფოსობა სიბრძნის სიყვარულს ნიშნავს და არა დიპლომის. დიპლომის სიყვარულმა კი ოთხმილიონიან ქვეყანაში 200-ზე მეტი უნივერსიტეტი და მისი "პროფესურა" "შვა". ეს უკვე რამდენი ხნის წინ მიანიშნებდა არა მხოლოდ აკადემიზმის, არამედ ღირებულებათა სიკვდილზეც. ქართული ინტელექტუალური რესურსის ლომის წილი დღეს არასამთავრობო სექტორშია გადასახლებული და მისი მნიშვნელოვანი ნაწილი იმპორტირებული ფულით იმპორტირებულ იდეოლოგიას ამკვიდრებს. აი კიდევ რატომ ინგრევა ქართული უნივერსიტეტი. ეს უკვე იმუნური სისტემის დაქვეითებული მგრძნობელობაა. თუმცა ალბათ, ძალიან არაობიექტურები ვიქნებით, თუ არ ვიტყვით, თუ რამდენად სერიოზული მკვლევარები გვყავს ცალკეული მეცნიერების სახით. მათი სახელები და შემოქმედება ნებისმიერ ევროპულ და ამერიკულ უნივერსირეტს დაამშვენებდა, მაგრამ ისინი, როგორც ჩანს ვერ ქმნიან იმ კრიტიკულ მასას, რომელიც საუნივერსიტეტო ცხოვრების ნებას შესძენდა ქვეყანას. ამ ვითარებაში კი ალბათ, ბუნებრივად ჩნდება პოლიტიკოსთა ნება, ქართული უნივერსიტეტი წარმატებულ ამერიკულ უნივერსიტეტს დაამსგავსონ. ამერიკული კულტურა სულ სხვა სივრცე-დროით განზომილებაში მუშაობს. პოლიტიკოსების მიერ მისი ანალოგიის განხორციელების შემთხვევაში ჩვენ სულიერების "second hand"-ად გადაქცევა გვმუქრება. ჩვენი კულტურა სხვა რეჟიმს არის შეჩვეული, სხვა განზომილებებს. სრულიად გასაგებია, რომ ამ რესურსით და ფორსირებული წესით მისი ამერიკულ რეჟიმში ჩაგდება შეუძლებელია. იქმნება სრული შთაბეჭდილება, რომ უნივერსიტეტი ცარცის წრეშია მოქცეული _ ერთის მხრიდან ყოფილ სოციალურ მდგომარეობას ჩაბღაუჭებული პროფესურაა, მეორეს მხრიდან კი ამერიკულ საგანმანათლებლო სისტემაზე ორიენტირებული პოლიტიკოსები. და ალბათ, წარმოუდგენელი ინტელექტუალური და ზნეობრივი ძალისხმევა და მობილიზაციაა საჭირო, რომ ისედაც მწირად შემონახული ღირებულებები გადარჩეს და შინაგან მოტივაციად იქცეს. პირადად მე მოხარული, ვიქნებოდი, თუ მეცოდინებოდა, ევროპულ და ამერიკულ აკადემიურ სივრცესთან გადაყრა ის შინაგანი შფოთია, რომელიც ჩვენს საზოგადოებას, როგორც ეთნიკურ სუბიექტს გასავლელი აქვს იმ მონიშნულ ღირებულებებთან მიმართებაში, რომელსაც იგი უცხო კულტურასთან შეხებით გადაეყარა, მით უფრო, რომ ამ უცხო კულტურებს საუნივერსიტეტო ცხოვრების ტრადიცია და ბიოგრაფია უფრო ხანგრძლივი აქვთ. საშიშროება ის გახლავთ, რომ დასავლეთ ევროპის უნივერსიტეტებს თავად უწევთ ახალ პარადიგმატულ სივრცესთან ადაპტაცია და ეს პარადიგმა ნამდვილად უცხოა ნებისმიერი არა მხოლოდ ტრადიციული კულტურისათვის, არამედ იმ კლასიკური საგანმანათლებლო სისტემისათვის, რომლის ტრადიცია ევროპაში განმანათლებლობის ეპოქამ შექმნა.
2008 წელი